Thema transformatie 2019: Merwe-Vierhavens verschieten van kleur

Het gebied Merwe-Vierhavens in Rotterdam (M4H) zal de komende tijd van kleur veranderen. Het blauw van de havenbekkens en de havenbedrijvigheid blijven in een groot deel van het gebied bestaan. Maar tot 2035 zullen er ook nieuwe maakbedrijven worden aangetrokken en 3400–5100 woningen worden gebouwd, vooral rond de Merwehaven en langs de Vierhavenstraat, gecombineerd met andere (stedelijke) voorzieningen. Voor de periode daarna wordt ook gemikt op woningbouw, in combinatie met creatieve en innovatieve bedrijvigheid en andere functies.
De gemeente Rotterdam heeft voor deze gebiedsontwikkeling en herontwikkeling een samenwerking met het Havenbedrijf. Het programmabureau M4H geeft in hun opdracht vorm aan de toekomst vanuit een voormalig radargebouw op de kop van een pier. Programmamanager Isabelle Vries werkt met een kernteam van acht mensen en tal van stedenbouwkundigen, projectmanagers, landschapsarchitecten en andere specialisten aan de transformatie van een gebied van 130 hectare, net zo groot als de Rotterdamse binnenstad. M4H vormt samen met RDM Rotterdam het Rotterdam Makers District.

Alternatief voor dure binnenstad
‘We willen in Merwe-Vierhavens ruimte bieden aan de innovatieve en creatieve maakindustrie en kennisintensieve bedrijven die zich bijvoorbeeld bezighouden met de klimaatopgave (energietransitie) of digitalisering van zowel de haven als de stedelijke economie. Zo wordt in de voormalige fruitloodsen aan de Galileistraat Royal Roos gevestigd, een maritiem ingenieursbureau dat 3D-printen in de scheepvaart ontwikkeld. Onder hetzelfde dak komt een designbedrijf te zitten en een bedrijf in elektronica.’
Starters moeten hier kunnen doorgroeien. Het idee is dat de aanwezige bedrijven elkaar versterken. De binnenstad is volgens Vries te duur geworden voor dit soort ondernemers die productieruimte zoeken; voor hen is het Vierhavenblok of de Keilehaven aantrekkelijk. ‘We zoeken hierbij wel een combinatie met woningbouw. In een deel van het gebied, rond de oude energiecentrale, zullen ook grotere maakbedrijven een plek kunnen krijgen.’
M4H heeft in overleg met marktpartijen, gebruikers en andere stakeholders het concept Ruimtelijk Raamwerk laten opstellen, waaraan de gemeenteraad binnenkort zijn fiat moet geven. ‘Dit document geeft de ruimtelijke uitgangspunten voor de gebiedsontwikkeling. Naast de planvorming is het programmabureau ook bezig met het initiëren van nieuwe projecten’, aldus Vries.
Behalve de 3400–5100 woningen, waarmee een aanzienlijk deel van de gehele Rotterdamse opgave van 18.000 nieuwe woningen wordt ingevuld, is er ook ruimte voor 200.000–288.000 m² werken. Het programma voor M4H is niet in beton gegoten; het raamwerk biedt de nodige flexibiliteit en de planning is afhankelijk van de marktomstandigheden.

Andere uitgangssituatie
De gronden en panden zijn voor meer dan 80% in handen van het Havenbedrijf en de gemeente Rotterdam. ‘De uitgangssituatie in het Merwe-Vierhavensgebied is dus heel anders dan eerder bij de Wilhelminapier of de Müllerpier’, legt Vries uit. ‘Die voormalige haventerreinen heeft het Havenbedrijf indertijd in zijn geheel overdragen aan de gemeente Rotterdam om te ontwikkelen. Hier in M4H blijven havenactiviteiten een belangrijk deel uitmaken van het geheel. We willen de contracttermijnen netjes uitdienen en gaan geen bedrijven actief uitplaatsen. Hierdoor en vanwege de saneringen zal de totale gebiedsontwikkeling niet minder dan 30 jaar in beslag nemen. Het is onmogelijk om alles in één keer te realiseren.’
De eerste projecten zullen tussen nu en 5 jaar starten. Kavels voor woningbouw zal het Havenbedrijf overdragen aan de gemeente, die deze dan weer tendert of afzet aan een ontwikkelaar. ‘Dat neemt echter niet weg dat ook het Havenbedrijf Rotterdam de meerwaarde inziet van een gemengd gebied, met naast bedrijven ook woningen, horeca, cultuur en andere functies die de levendigheid versterken. Een bedrijventerrein met de zwaarste milieucategorie is niet mogelijk pal naast een woonblok, maar mixen van lichtere vormen van maakindustrie met woningen zeker wel. Dat kan een heel interessant woonmilieu opleveren. We noemen M4H samen met de RDM dan ook wel Rotterdam Makers District.’

Bereikbaarheid
M4H is volgens programmamanager Isabelle Vries gunstig gelegen tussen Schiedam en het centrum van Rotterdam en is goed bereikbaar via de metrohalte Marconiplein. Dat geldt zeker voor de voormalige gemeentekantoren die door Foolen en Reijs en Bakkers en Hommen worden getransformeerd naar appartementen, en ook voor de Science Tower en winkelboulevard. De uiteinden van de havenpieren zijn op dit moment nog niet zo goed bereikbaar met het OV; daar wordt door verkeerskundigen op gestudeerd. ‘Een nieuwe tramlijn lijkt geen goede optie; er wordt meer gedacht aan oplossingen met deelauto’s en -fietsen, people movers en collectieve parkeergarages aan de randen van het gebied.’
In het midden van het havengebied is een enorm terrein waar vroeger de gasfabriek stond en later de emaillefabriek van Ferro. Die werd 6 jaar geleden gesloten. Nu staan de gebouwen – waaronder de ronde gashouder – leeg in afwachting van nieuwe gebruikers. Het plan van de Maatschappij voor Volksgeluk voor een danceclub in de emaillefabriek is van de baan.
De gemeente is bezig het terrein erachter de komende 8 jaar te saneren. Het gaat om 200.000 m³ vervuilde grond en puin die moet worden afgevoerd, het equivalent van bijna 2,5 mln kruiwagens. Als dat achter de rug is, kunnen nieuwe bedrijven zich vestigen in dit Galileipark.
De overslag van fruit en sappen in ‘het sappencluster’ zal blijven plaatsvinden, de erfpachtcontracten met de bestaande opslag- en overslagbedrijven hebben nog lange looptijden. Binnen het Vierhavensblok en bij de Keilehaven krijgt de maakindustrie ruim baan, en er komen meer creatieve en ambachtelijke ondernemers.
De studio’s van Daan Roosegaarde en atelier Joep van Lieshout zijn inmiddels vaste waarden in M4H. Beeldend kunstenaar Van Lieshout heeft zelf een plan voor 300 appartementen, een Art hotel met 70 kamers (in samenwerking met het Lloyd Hotel in Amsterdam) en een kunstcentrum. De panden en omliggende grond met zijn atelier en beeldentuin zijn in bezit van de stichting AVL Mundo; over de plannen wordt nu met gemeente gesproken.
Ook Vertrekhal Oranjelijn is inmiddels een begrip in Rotterdam. Het voormalige poortgebouw van Thomsen’s Havenbedrijf, destijds actief in stukgoedoverslag, is in 2003 door koffiebrander Rob Kooij gekocht en getransformeerd naar een verzamelgebouw voor bedrijven die allemaal gespecialiseerd zijn in food of design. Gebruikers zijn onder meer zijn eigen koffieonderneming Santas, maar bijvoorbeeld ook Jordy’s Bakery en ontwerpbureau Spark Design & Innovation.

Rijksmonumenten
Er zijn drie historische rijksmonumenten te vinden in het Merwe-Vierhavensgebied. Het meest zichtbaar is het Haka-pand, een bedrijfsgebouw uit 1932 met graansilo en garage van de Coöperatieve Groothandelsvereniging De Handelskamer, ontworpen door de architecten H.F. Mertens en J. Koeman. Het werd in 2007 voor € 2,1 mln gekocht door de Rotterdamse ontwikkelaar UVastgoed, die het een jaar later voor € 11,1 mln doorverkocht aan Vestia. De corporatie wilde het ombouwen tot kantoren en een ‘Living Lab voor Clean Water & Energy’. Op last van de minister moest ze het Haka-pand weer van de hand doen, wat gedurende de crisisjaren makkelijker gezegd dan gedaan was. Uiteindelijk nam vorig jaar de vastgoedonderneming Dudok uit Dordrecht het over voor € 2,3 mln. Opnieuw is het plan hier een innovatief kantoorconcept te realiseren, in combinatie met horeca. De ontwikkelaar heeft hiervoor een samenwerking gesloten met horecaondernemer Dudok (geen familie).
Overigens heeft Dudok onlangs ook het Diepeveenpand gekocht, een rijksmonument aan de Pelgrimsstraat dat net buiten het plangebied van M4H ligt. Op het terrein ernaast bouwt de vastgoedonderneming samen met Dura Vermeer circa 200 woningen.
De Citrusveiling is het voormalige veilinggebouw voor groenten en fruit, gelegen in het noorden aan de Marconistraat. Het door Van Tijen en Maaskant ontworpen pand uit 1955 bood plaats aan een veiling en kantoor- en opslagruimtes en staat nu leeg. Voor de nieuwe functie wordt ingezet op horeca, gecombineerd met een actieve programmering van de veilingzaal voor cultuur, events en onderwijs.
Maar liefst 138 meter lang en 43 breed is het voormalige pakhuis Katoenveem, in 1920 gebouwd voor de opslag van balen katoen. Het ontwerp van J.J. Kanters was heel modern, gebouwd van gewapend beton en voorzien van een sprinklerinstallatie, een elektrische lift en moderne transportmiddelen. De expressieve watertoren werd in 1966 gesloopt. De stichting Droom en Daad van investeerder Martijn van der Vorm en directeur Wim Pijbes is met de gemeente in overleg over aankoop en restauratie. Het idee is om er een expositieruimte van te maken voor bijzonder grote kunstwerken, speciaal voor het gebouw ontworpen.