De grondexploitatie van gemeenten is in 2023 verder gedaald, zo constateert BDO in zijn jaarlijkse benchmark Nederlandse gemeenten. Die staan naar verwachting over vijf jaar gezamenlijk voor € 3,8 mld in het rood.
De doelstelling om jaarlijks 100.000 woningen te bouwen blijft nog buiten bereik en gemeenten lijken daar niet aan bij te dragen. Gemiddeld bedroeg de grondexploitatie-index (de Grex-ratio) bij gemeenten 5,7% in 2023, tegen 6% in 2022. "Deze daling vindt al plaats sinds 2013 en wordt mede veroorzaakt door de toename van de omvang van de begroting, waardoor het aandeel van de grex op het totaal kleiner is geworden", licht BDO toe. De index geeft weer hoe de waarde van de grond zich verhoudt tot de totale geraamde baten.
Minder grondposities
Bij de grote gemeenten is de Grex-ratio afgenomen van 7,25% in 2022 naar 6,8% in 2023. "Grote gemeenten beschikken dus ook in 2023 over minder grondposities, terwijl Nederland voor een enorme bouwopgave staat en de woningmarkt hooggespannen is. Langdurige vergunningtrajecten, de stikstofproblematiek en een tekort aan personeel en materialen leiden ertoe dat bouwprojecten moeizaam van de grond komen." En er is weinig armslag bij het vinden van extra bouwgronden binnen de gemeentegrenzen, voegt BDO toe. "Veel is al bestemd en bebouwd. Dit alles maakt duidelijk dat het realiseren van de woningbouwopgave allesbehalve eenvoudig is." Voor 2025 verwachten de grote gemeenten (meer dan 100.000 inwoners) een vergelijkbare Grex-ratio van 6,9%.
Structurele exploitatieruimte
De structurele exploitatieruimte van gemeenten in de grootste categorie daalde van 5,1% in 2022 naar 3% in 2023 en ligt voor 2025 rond de 1%. "Dit is een meer 'gebruikelijke' exploitatieruimte. 'Minst risicovol' is als deze boven de 0 ligt, omdat de structurele lasten van gemeenten dan gedekt worden door de structurele baten." BDO nuanceert het woord 'structureel': "De taken die gemeenten toebedeeld krijgen zijn vaak structureel en beslaan vele jaren. De algemene uitkering die hier grotendeels tegenover staat, is structureel, maar de hoogte ervan is echter niet altijd goed voorspelbaar. Een (incidentele) meevaller aan het einde van het jaar vormt een structurele bate en vergroot daarmee de structurele exploitatieruimte."
Middelgrote gemeenten hebben hoogste ratio
Bij de middelgrote gemeenten is de grondexploitatieratio met 7,3% het hoogst. "Het is ook de enige categorie waarbij deze ratio weer enigszins stijgt. Dit kan erop wijzen dat deze gemeenten geleidelijk aan weer meer woningen bouwen." Maar de ratio verschilt aanzienlijk per gemeente. "Zo zijn er gemeenten met een ratio van nul of zelfs -1%, terwijl andere gemeenten een Grex-ratio hebben van maar liefst 47%. Deze variatie wijst er onder andere op dat gemeenten in deze categorie ófwel weinig tot geen grondposities hebben, óf juist een groot overschot." De structurele exploitatieruimte van gemeenten in deze categorie daalde van 5,1% in 2022 naar 3% in 2023. "Dat is niet verwonderlijk vanwege de grote hoeveelheid incidentele gelden die gemeenten in 2022 ontvingen. De verwachte exploitatieruimte op basis van de begroting 2025 ligt rond de 1%."
Miljardentekort op komst
De financiële gezondheid van de Nederlandse gemeenten krijgt van BDO het rapportcijfer 6,8, lager dan de 7,4 van een jaar geleden. Over 2023 boekten ze nog een positief resultaat van € 1,7 mld, maar dat slaat in 'ravijnjaar' 2026 om naar een tekort van € 1,4 mld. Dan gaan de rijksbijdragen per inwoner fors omlaag. Driekwart van de gemeenten verwacht over de periode 2024-2028 een tekort; opgeteld is dat € 5,2 mld groot. Per saldo belanden alle gemeenten tezamen over drie jaar naar verwachting zo'n € 3,8 mld in het rood.
Van de grote gemeenten staat Rotterdam er volgens BDO het best voor; Alkmaar laat financieel gezien de slechtste cijfers zien.
