In 2023 is het aantal opgeleverde meters commercieel vastgoed ernstig teruggevallen, wat ook grote gevolgen heeft voor de architectuurbranche. Sjoerd Soeters besloot zijn bureau PPHP zelfs te sluiten vanwege de slechte marktomstandigheden.
Gepubliceerd in PropertyNL Magazine nr. 1, 26 januari 2024
In het afgelopen jaar is het aantal opgeleverde kantorenmeters flink gedaald, van bijna 600.000 m² naar 260.000 m². Zelfs als we Booking en Tripolis wel dit jaar meerekenen, komen we nog op een daling van 35%. En dat werkt ook door in de Top-25 Architecten.
Ook in de winkeloppervlakte is een grote daling te zien, ondanks de oplevering van een flink aantal renovaties van kleinere winkelkernen of winkelcentra. Het lijkt er dus op dat de golf van renovaties en uitbreiding van de retail voorbij is.
De terugval was in de hotelsector nog het minst. Daar werd er zo’n 86.000 m² opgeleverd, waarmee de daling ‘slechts’ 20% was. Een groot deel hiervan betrof bestaande hotelketens als Bastion en Van der Valk. Nieuwe formules komen slechts mondjesmaat van de grond.
Distributiecentra
Opvallend is de daling van het aantal XXL-distributiecentra dat is opgeleverd. Dit jaar staan er slechts zeven van 50.000 m² of meer in de lijst en geen enkele groter dan 100.000 m². Dit was in andere jaren wel anders. Ondanks deze terugval in de grote centra is het aantal totale meters slechts 10% gedaald, naar 2,3 mln m² in 2023.
Personalia
Dit jaar stopten de oprichters van Benthem en Crouwel en Sjoerd Soeters. Die laatste maakte zelfs bekend zijn hele bureau PPHP te sluiten vanwege de omstandigheden op de markt. Hij maakt de lopende projecten nog wel af. Bij Benthem en Crouwel neemt juist een jongere generatie het stokje over.
Tot slot overleed in 2023 Adri Duivesteijn, een van de bekendste voorvechters van architectuur in Nederland. Hij was onder andere wethouder in Den Haag en Almere, lid van de Eerste Kamer en directeur van het Nederlands Architectuur Instituut. Hij zal gemist worden.
Woningbouw
Voor het eerst hebben we dit jaar ook specifiek naar de woningbouw gekeken. Dit is echter lastig, omdat we geen vergelijkingsmateriaal hebben van andere jaren en het overzicht verre van compleet is.
Het valt op dat er vorig jaar veel woontorens zijn opgeleverd. Opvallende voorbeelden zijn de Minister van ZZDP (Rijswijk), Cooltoren van V8 (Rotterdam), Adagio van MVSA (Den Haag), de Bankier van Diederendirrix (Tilburg) en Pegasus van Inbo (Den Haag). Een andere website komt tot in totaal 24 opgeleverde woontorens van boven de 50 meter in Nederland.
Daarnaast zijn er architectenbureaus die veel woningen bouwen. De volgende bureaus leverden in ieder geval meer dan twee projecten op: Atelier Pro, Dam en Partners, De Zwarte Hond, Diederendirrix, Inbo, KCAP, Klunder, Levs, Next, Studio Ninedots, OZ, Paul de Ruiter Architects, Pauwert Architectuur, V8, Venhoeven CS en ZZDP.
Een aantal van deze bureaus staat dit jaar in de Top-25 met architecten van commercieel vastgoed of hebben er in de afgelopen jaren in gestaan. Het laat zien dat veel bureaus actief zijn op de markten kantoren, retail, woningbouw en hospitality. Ook zijn er bureaus die zich meer specialiseren in zorg of onderwijs. Alleen de markt van distributiecentra is zeer specialistisch.
Office Winhov – Architect van het Jaar 2023
Office Winhov werd in 2023 door de vakgemeenschap gekozen tot Architect van het Jaar. Het bureau maakt ingetogen gebouwen die niet vloeken met de omgeving. In het dit jaar opgeleverde Pillows Hotel Amsterdam bouwt het bureau bijvoorbeeld voort op de rijkheid van de bestaande bakstenen gevels. Dit zorgt ervoor dat de uitbreiding, ondanks de moderne detaillering, naadloos opgaat in het geheel. Het bureau kiest er dus niet voor om het contrast tussen oud en nieuw op te zoeken, iets wat bij de Heinekenhoek aan het Leidseplein wel expliciet gedaan is en tot veel kritiek leidt. De Heinekenhoek is nog niet af, dus het definitieve oordeel moeten we nog even afwachten.
Aan de Plantage Middenlaan werkt Winhov aan het Nationale Holocaust Museum rondom de Hollandsche Schouwburg en de Hervormde Kweekschool. Ook hier kiest Winhov voor een combinatie van renoveren door het terugbrengen van de oude situatie, gekoppeld aan nieuwbouw die qua schaal, gevelindeling en ritmiek aansluit bij de bestaande straatgevels. In het interieur schept het bureau door licht en materialen ruimte voor de persoonlijke verhalen van de joden die vanuit de Hollandsche Schouwburg zijn weggevoerd of juist gered (via de Kweekschool). Het museum moet in 2024 worden opgeleverd.
Het bureau wordt geleid door Jan Peter Wingender en Uri Gilad. In 2016 overleed Joost Hovenier. Hij was de derde partner in het bureau. De twee overgebleven partners houden het bureau bewust klein. Daardoor is er voldoende aandacht voor het ontwerpen en het maken van uitmuntende gebouwen, ook als de budgetten – zoals in de sociale woningbouw – klein zijn.
Aandacht voor het bestaande komt ook naar voren in de serie Local Heroes. Deze publicatiereeks is door Joost Hovenier gestart en zet onbekende, maar relevante architecten in het zonnetje. De zelfgemaakte publicaties komen voort uit de persoonlijke fascinaties van de architecten van Winhov en hun collega’s.
De komende jaren staan er nog veel interessante projecten op de planning. Ook komt er dit jaar nog een publicatie over het werk en de werkwijze van Office Winhov uit.
Luister ook naar de podcast Vastgoed Gezocht van BNR met Jan-Peter Wingende, een van de oprichters van Office Winhov, op www.bnr.nl/podcast/vastgoed-gezocht.
Verantwoording
Tim de Boer is fractievertegenwoordiger voor de Haagse Stadspartij. Daarnaast organiseert hij samen met anderen de Dag van de Architectuur in Den Haag. Hij zet zich op verschillende manieren in voor een goede en duurzame ontwikkeling van de stad. Ook doet hij onderzoek, schrijft hij en geeft hij af en toe les.
Deze lijst is samengesteld op basis van de gegevens die ontwikkelaars hebben aangeleverd voor de PropertyNL Top-50 Ontwikkelaars. Daarnaast doet de auteur aanvullend onderzoek. Voor de lijst kijken we naar commercieel vastgoed, zoals kantoren, retail en hospitality, dat is opgeleverd of in aanbouw was in 2023. Dit jaar hebben we voor het eerst ook aandacht besteed aan woningbouw. Deze gegevens waren onvolledig, waardoor een lijst niet te maken was.
Voor vragen of opmerkingen kunt u contact opnemen met PropertyNL en de auteur. Wilt u volgend jaar ook gegevens aanleveren? Schrijf u dan in via mailchi.mp/f05d3624331f/enquete-property-nl
