3e woensdag: Wij willen beleid!

‘Kijkend naar Nederland zien we aan het einde van deze kabinetsperiode veel positieve ontwikkelingen: meer mensen hebben een baan, meer mensen kopen een huis, ondernemers investeren meer en we zien na moeilijke jaren weer een bloeiende economie en een gezonde schatkist. Na jaren van tegenwind groeit de economie sinds 2014 weer. Aan het begin van deze kabinetsperiode was er nog sprake van een krimp van 1%. Dit jaar en volgend jaar is de verwachte groei 3,3 en 2,5%.’

Koning Willem-Alexander bracht in zijn troonrede een positieve boodschap in de Ridderzaal, maar Thijs Jochems toont zich een stuk negatiever. ‘Als je alles in ogenschouw neemt, is het niet zo dat we er beter voor staan dan 9 jaar geleden. Het is jammer dat deze miljoenennota geen beleid bevat: we hebben echt beleid nodig om de komende problemen het hoofd te bieden.’

Econoom Thijs Jochems is executive lecturer aan Nyenrode Business Universiteit. In samenwerking met AM organiseert Nyenrode al zeven jaar de ‘Derde Woensdag in September’, een bijeenkomst waarin bestuurders en specialisten van gemeenten, beleggers, financiers en corporaties worden bijgepraat over de consequenties van de nieuwe rijksbegroting voor hun eigen activiteiten. Jochems verbindt wetenschappelijke inzichten met de praktijk en hij put daarbij uit zijn ervaringen als analist, vermogensbeheerder, cio en ceo bij een aantal internationale asset managers en banken. Hij was ook betrokken bij het opruimen van de scherven die werden achtergelaten door de schuldencrisis van 2008.

Overheidsschuld
Vanuit dat laatste oogpunt nuanceert hij de prestaties van Rutte II, dat er zo trots op is dat de overheidsschuld is afgebouwd tot 54,4% van het bruto binnenlands product (bbp). Daarmee ligt deze onder de Europese schuldennorm van 60% van het bbp. Jochems: ‘Daarmee staan we er echter niet beter voor dan in 2008: toen lag dat percentage namelijk op 42%.’

Bovendien vindt Jochems dat de nadruk op de omvang van de overheidsschuld een groter probleem verhult: ‘Het gaat vooral om de rente die je over die schuld betaalt. Griekenland heeft ten opzichte van zijn bbp een aanmerkelijk grotere schuld dan Italië, maar Italië heeft desondanks veel hogere rentebetalingsverplichtingen. Dat heeft veel meer impact.’

De Europese Unie heeft het in zijn ogen sowieso niet geweldig gedaan voor wat betreft het indammen van de risico’s die de schuldenberg met zich meebrengt. ‘De bankenschuld in de VS was vele malen kleiner ten opzichte van het nationaal inkomen dan in de EU. Maar hier waren en zijn de bankenschulden zoveel groter, dat een snelle sanering gewoonweg ook niet mogelijk was. Die bankenschuld is overgegaan op de overheden en wordt nu weer teruggeheveld, maar de schuld zelf verdwijnt niet.’

Groei neemt af
Jochems vreest dat de schuld steeds zwaarder op onze schouders zal drukken, omdat het steeds moeilijker zal worden die schuld weg te werken. ‘De wereldwijde groei neemt de komende 10–15 jaar alleen maar af. Dat, in combinatie met de verslechterde concurrentiepositie van Europa, zal ertoe leiden dat onze schuld niet afgelost kan worden.’

Die afnemende groei is het gevolg van een aantal structuurveranderingen in de economie. Ten eerste zijn er wel allerlei technologische innovaties, maar in tegenstelling tot vroeger leidt dit niet tot verhoging van de gemiddelde productiviteit. Jochems: ‘Vooral in de administratieve beroepen en de maakindustrie neemt de productiviteit toe door inventieve software en robotisering. Die verhoogde productie valt echter weg tegen de ontwikkelingen in de zorg. In de administratieve beroepen en de maakindustrie neemt de werkgelegenheid af, terwijl die in sectoren met een ‘natuurlijk lage productiviteit’, zoals de zorg, toeneemt.’

Vergrijzing
De groei zal ook afnemen door de vergrijzing. Daardoor neemt de wereldwijde beroepsbevolking af, maar moet die beroepsbevolking tegelijkertijd produceren voor meer, steeds ouder wordende mensen.

De demografische veranderingen zorgen volgens Jochems voor nog een groeiremmend effect: de wereldwijde urbanisatie zorgt voor meer regeldruk. ‘Kijk bijvoorbeeld naar de vleesdistributie in China. Van oudsher werd het vlees op markten aan consumenten verkocht, waar het gewoon open en bloot lag. Dat mag echter niet meer van de overheid, want die is bang voor ziekten die in de overvolle steden kunnen leiden tot epidemieën. Dus komen er allerlei regels rond de distributie en verkoop, waardoor de kosten stijgen.’

Ook de bevolkingsgroei baart zorgen. De wereldbevolking zal in de komende 30 jaar van 7 miljard mensen toenemen naar 10 miljard. ‘Dat is weliswaar een minder snelle toename dat in het verleden, maar al deze mensen tezamen gaan wel exponentieel meer consumeren. Dat betekent dat we echt duurzamer moeten worden, anders redden we het niet.’

Rente-instrument
De groei kan ook niet meer opgepord worden door het rente-instrument in te zetten. ‘In het verleden werd economische groei bewerkstelligd door vraag-vergroting. Dat gebeurde door de rente te verlagen, zodat de consumptie toenam doordat mensen gemakkelijker een schuld aangingen. De centrale banken hebben de rente nu echter op het laagst mogelijke staan. Fed-voorzitter Janet Yellen wil al enige tijd de rente verhogen, omdat de business cycle van de Amerikaanse bedrijven ten einde loopt. Ze moet verhogen om de rente te kunnen verlagen als het weer slechter gaat. Vooralsnog heeft ze het moment om de rente te verhogen echter nog niet kunnen vinden.’

Al met al gaat Jochems ervan uit dat de volatiliteit in de economie door al deze onzekere factoren zal toenemen. Het leidt bijvoorbeeld tot een kortere levensduur van bedrijven. Gemiddeld is die levensduur nu 15 jaar, een daling van 75% ten opzichte van 1920. Lastig voor de vastgoedsector, lijkt hem, want al deze ontwikkelingen maken dat huurders van vastgoed zelf een minder voorspelbare toekomst hebben. Dit vereist meer flexibiliteit in de gebruiksmogelijkheden van vastgoed.

Bijlmerbajes
Die onvoorspelbaarheid is lastig, maar toch signaleert Jochems ook langdurige trends waarop de vastgoedsector kan inspelen. Er is bijvoorbeeld de zekerheid dat de toenemende bevolking noopt tot het realiseren van meer huizen. Het werpt wel de vraag op hoe bouwmaterialen zo duurzaam mogelijk gemaakt kunnen worden. ‘Een ander punt is dat urbanisatie in goede banen geleid moet worden door het ontwerpen van smart cities. Het project Bijlmerbajes van het consortium onder leiding van AM is een mooi voorbeeld van de circulaire economie: 98% van de Bijlmerbajes zal worden hergebruikt. Dat is een voorbeeld waar ook internationaal veel vraag naar zal zijn.’

De Derde Woensdag

Ontwikkelaar AM organiseerde alweer voor de zevende keer in samenwerking met Nyenrode Business Universiteit de Derde Woensdag in September. Het is een besloten en exclusieve expertmeeting voor zo’n 90 invités in het Koetshuis van het kasteeltje van de Nyenrode in Breukelen. De bijeenkomst is bedoeld om stil te staan bij de stand van het land en de betekenis van de Miljoenennota voor de ruimtelijke ontwikkeling en vastgoedmarkt in Nederland.

De bijeenkomst staat onder leiding van prof. dr. Tom Berkhout van het Nyenrode Real Estate Center. De expertmeeting moet vooral ook om de inhoud gaan en verdiepend zijn, en gezien de aard ervan worden vooral overheden, beleggers, woningcorporaties, retailers en financiers uitgenodigd.

Na de twee inleidingen van Thijs Jochems en Jan Latten discussiëren de genodigden per tafel van ongeveer 10 personen over een aantal stellingen, zoals: ‘We zitten nu in een onvervalste vastgoedbubbel. Die houdt geen vijf jaar aan. We moeten nu onze schaapjes op het droge krijgen.’ De stellingen leidden tot interessante inzichten vanuit de verschillende competenties van de deelnemers.